بسم الله الرحمن الرحیم دانشگاه آزاد اسلامی واحد بابل دانشکده علوم انساني، گروه الهيات پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد «M.A. » گرایش: فقه و مباني حقوق اسلامی عنوان: بررسی تطبیقی موضوع عبادت اطفال از منظر فقهای شیعه و اهل سنت استاد راهنما: دکتر اکبر فلاح نگارش:

• 

----------- نکته مهم : هنگام انتقال متون از فایل ورد به داخل سایت بعضی از فرمول ها و اشکال درج نمی شود یا به هم ریخته می شود یا به صورت کد نمایش داده می شود ولی در سایت می توانید فایل اصلی را با فرمت ورد به صورت کاملا خوانا خریداری کنید: سایت مرجع پایان نامه ها (خرید و دانلود با امکان دانلود رایگان نمونه ها) : elmyar.net **************** مقدسه محمد حسینی ارمی تابستان 1393 تقدیم به: شهدای هشت سال دفاع مقدس، وهمچنین تمامی اعضای خانواده ام که در این مسیر همیشه حامی من بوده اند. با تشکر از : تمامی اساتید محترم علی الخصوص دکتر اکبر فلاح که از تلاششان به خاطر روشن گری در زمینه تحقیق و پژوهش این پایان نامه،از خداوند برایشان سربلندی و طول عمر مسئلت دارم. فهرست مطالب عنوان صفحه TOC \h \z \t "کلید 7,1" مقدمه PAGEREF _Toc404265799 \h 2کلیات...........................................................................................................................................4 1-هدف از تحقیق: PAGEREF _Toc404265800 \h 42-پیشینه تحقیق: PAGEREF _Toc404265801 \h 43-روش کار و تحقیق: PAGEREF _Toc404265802 \h 4فصل اول: مفاهیم.............................................................................................................................5 1-1 مفهو م شیعه PAGEREF _Toc404265803 \h 61-2 : مفهوم اهل سنت PAGEREF _Toc404265804 \h 71-3 :تعریف عبادت PAGEREF _Toc404265805 \h 91-4 تعریف نماز PAGEREF _Toc404265806 \h 141-5مفهوم حج: PAGEREF _Toc404265807 \h 171- 6مفهوم شناسی خمس PAGEREF _Toc404265808 \h 191-7زکات: PAGEREF _Toc404265809 \h 21فصل دوم: انگیزه عبادت و فلسفه و کارکردهای آن....................................................................................22 2-1 کارکردهای عبادت PAGEREF _Toc404265810 \h 232-2 شرایط دعا و عبادت PAGEREF _Toc404265811 \h 282-3 فلسفه عبادات PAGEREF _Toc404265812 \h 312-4 علل و انگیزه‏های عبادت PAGEREF _Toc404265813 \h 352-5 مشروعيت در عبادات PAGEREF _Toc404265814 \h 36فصل سوم : بررسی نظرات فقها در بلوغ و صحت عبادات کودکان...................................................................38 3-1 بلوغ کوکان PAGEREF _Toc404265815 \h 393-1-1 سن بلوغ در فقه اهل سنت PAGEREF _Toc404265816 \h 393-1-2 سن بلوغ در فقه شيعه PAGEREF _Toc404265817 \h 403-1-3 فيزيولوژي بلوغ PAGEREF _Toc404265818 \h 493-2 نظر فقهای شیعه راجع به عبادات کودکان PAGEREF _Toc404265819 \h 533-2-1احكام بلوغ برای روزه گرفتن در ماه رمضان PAGEREF _Toc404265820 \h 573-2-2 بيدار كردن كودك در سحر و گرفتن روزه به اندازة توان PAGEREF _Toc404265821 \h 663-2-3 حج کودک PAGEREF _Toc404265822 \h 683-2-5 خمس کودک: PAGEREF _Toc404265823 \h 833-2-6 زكات اموال كودك‏ PAGEREF _Toc404265824 \h 863-2-7 احکام نماز کودکان: PAGEREF _Toc404265825 \h 873-2-8 احکام کودکان و مسجد: PAGEREF _Toc404265826 \h 883-3 احکام عبادی کودکان از نظر فقهای اهل سنت PAGEREF _Toc404265827 \h 893-3-1 واداشتن به روزه‏ PAGEREF _Toc404265828 \h 893-3-2 كودك و خمس‏ PAGEREF _Toc404265829 \h 913-3-3 ذکر وتشهد PAGEREF _Toc404265830 \h 933-3-4 راجع به زکات کودک PAGEREF _Toc404265832 \h 943-3-5حج‏ PAGEREF _Toc404265833 \h 943-3-6وضوي كودكان PAGEREF _Toc404265834 \h 95فصل چهارم: نتیجه گیری و پیشنهادات..................................................................................................97 نتیجه گیری PAGEREF _Toc404265835 \h 97پیشنهادات: PAGEREF _Toc404265836 \h 100فهرست منابع: PAGEREF _Toc404265837 \h 102 چكيده :بحث مشروعيت عبادات اطفال يكي از سؤالات مهم در مباحث فقهي بوده وفقهاي عاليقدر شيعه و اهل سنت درباره آن آراي متفاوتي ابراز كردهاند. از آنجا كه كودكان همچون زمين حاصلخيزي هستند كه تربيت صحيح آنها موجب سعادت و تربيت ناصحيح موجب شقاوت خواهد بود، لازم است تا والدين با توجه به آموزههاي ديني به تربيت آنها توجه نموده و همت گمارند. يكي از آموزههاي شرعي درباره كودكان آشنا كردن و وادار نمودن آنها به عبادات و مخصوصاً نماز است و مسلماً پاسخ به اين سؤال كه آيا اين عبادات مشروعيت دارد يا خير ميتواند تأثير بسزايي در انگيزه كودك در انجام عبادات و نيز ارائه چهره فقهي مناسب در اين مسأله داشته باشد.ما در این تحقیق سعی کرده ایم نشان دهیم عبادات كودكان داراي امر شرعي بوده ومشروعيت و استحباب شرعي دارد. در اين رابطه به دليلهايي همچون عموميت ادلّه تكاليف، عمومات و اطلاقات غيرتكليفي كه دلالت بر تشويق و كسب ثواب دارند،آياتي از قرآن كه دلالت بر عدم تضييع پاداش كساني كه عمل خوبي را انجام دهند،مؤثر بودن عبادات طفل به مانند برخي فعاليتهاي حقوقي او، رواياتي كه مستقيماًكودك را امر به عبادت كرده و يا مشروعيت عبادت او را پذيرفته است و نيز دليل عقل و قاعده لطف استناد شده است. بنابراين وجوب عبادات در حق كودك از باب امتنان از كودك برداشته شده و مشروط به بلوغ گرديدهاست اما استحباب ومشروعيت آنها باقي است. ما در این تحقیق سعی کرده ایم تا به بررسی عبادت کودکان از منظر فقهای اهل سنت و شیعه بپردازیم و تاثیر بلوغ در عبادت کودکان را مورد بررسی قرار دهیم و یک جمع بندی کامل و جامع از نظرات فقها داشته باشیم. كليدواژگان: كودك، عبادت، مشروعيت، فقیه،اهل سنت،شیعه مقدمهمبحث مشروعیت عبادات اطفال همواره یکی از سؤالات اصلی فقه امامیه و اهل سنت بوده است. بر طبق نظريه اول عبادات اطفال از نظر فقهی و شرعی استحباب و مشروعیت دارد؛ بدین معنا که فقط وجوب و الزام در عبادات از کودکان برداشته شده ولی استحباب و مشروعیت همچنان باقی است؛ که در این صورت کودکان با انجام عبادات پاداش این اعمال را به عنوان یک عمل مستحب دریافت خواهند کرد؛ ذکر این نکته لازم است که طبق مطلب قبلی نتیجه مشروعیت عبادات کودکان، استحباب و مندوبیت بوده و نتیجه استحباب این عبادات ترتب ثواب و پاداش است؛ بنابراین ترتب ثواب بر عبادات کودکان در اين نظر فقط در صورت اثبات استحباب شرعی آن امکان پذیر است. بر طبق نظر دوم؛ عبادات در مورد کودکان صرفاً جنبه تمرینی داشته و دارای هیچ مشروعیت یا استحبابی نیست که در این صورت کودک در قبال انجام عبادات پاداش و ثوابی دریافت نمی­کند؛ نهایت اینکه می­توان گفت: ولی کودک به جهت وادار کردن او به عبادت ثواب و پاداش دریافت خواهد کرد و یا در نظریه سوم معتقد شویم که عبادات کودکان جنبه تمرینی دارد ولی همین تمرین دارای پاداش خواهد بود. در هر حال از این نظریات یا نظریات دیگری در این باب، و قبول هر یک از این آراء در فقه امامیه دنیای جدیدی فرا روی کودکان و مخصوصاً جنبه عبادات آنها گشوده می شود. چنانکه می دانیم کودکان دارای روح بسیار لطیف، و دنیایی پاک و بی آلایش بوده و همچون زمین حاصلخیزی هستند که اگر بذر نیکی و سعادت در آن پاشیده شود به رستگاری و چنانچه بذر پلیدی و زشتی در آن افکنده شود به شقاوت منتهی خواهد شد. آموخته­های دنیای کودکی ماندگارترین و پایدارترین آموخته­های انسان در تمام عمر او است؛ بنابراین باید برای این دوران بسیار مهم برنامه ای ویژه داشت و سرمایه گذاری بیشتری برای آن جهت سعادتمندشدن آنان در دوران بعدی زندگی انجام داد. دین مبین اسلام نیز به این مطلب توجه کامل داشته و با اینکه تکلیف را از کودکان برداشته اما همواره به تربیت آنان همت گمارده و برنامه های ویژه تربیتی خود را مرحله به مرحله ارائه کرده و اولیاء را موظف به توجه نموده است. یکی از مهمترین برنامه های تربیتی اسلام آشنا کردن کودکان با عبادات است و چنانکه در آینده خواهیم گفت؛ روایات متعددی نیز در این زمینه از معصومین(ع) به ما رسیده است؛ بر اساس این روایات والدین موظفند کودکان خود را از سنین خردسالی با عبادات و مخصوصاً نماز آشنا کرده و آنها را به انجام این عبادت وادار کنند. مهمترین سؤالی که در این مقاله به آن پرداخته ایم؛ این است که نظر فقه اسلام درباره مشروعیت و استحباب عبادات کودکان چیست؟ و آیا عبادات اطفال را به عنوان عمل مستحب پذیرفته یا فقط به دید تمرین به آن می نگرد؟ آنچه بايد به آن توجه داشت؛ اينكه ما در اين مقاله به دنبال اثبات مكلف بودن يا نبودن كودك (چه كودك مميز و چه كودك غير مميز) نيستيم؛ زيرا چنانكه مشخص است تکالیف الزامی اعم از وجوب و حرمت برای کودک اگر چه مميز باشد، ثابت نیست؛ چون ثبوت تکالیف با بلوغ شروع می شود حتی در جواهر الکلام گفته شده که ثبوت تکلیف از زمان بلوغ از ضروریات مذهب است. همچنين بايد توجه داشت؛ كه پژوهش اين مقاله درباره اثبات يا عدم اثبات ترتب ثواب بر عبادت كودك نيست، گرچه گفتيم كه مشروعيت و ترتب ثواب با هم ملازمه دارند؛ اما بحث اصلي اين پژوهش درباره اثبات مشروعيت عبادات صبي با توجه به توقيفي بودن عبادات است، از طرف ديگر ترتب ثواب و پاداش از حوزه فقه خارج است، اگرچه فقها در برخي موارد از داشتن اجر يا مجازات اخروي بحث كرده اند؛ اما چون فقه علم به احكام آن هم با موضوعيت افعال انسان است، نمي­توان پاداش يا مجازات اخروي را جزو احكام دانست؛ بلكه امري است مربوط به عدل و فضل الهي. اکنون سؤال این است که آیا عبادات کودک مشروعیت دارد یا خیر؟ به عبارت بهتر بحث اصلي مقاله مشروعيت عبادات كودكان به لحاظ اينكه عبادات توقيفي بوده و بدون تشريع نمي­توان عبادتي را انجام داد است. بنابراين اگر اين عبادات مشروعيت داشته و تشريع شده باشد، قابل انجام و امتثال خواهد بود و در غير اين صورت قابل امتثال به عنوان عمل شرعي نبوده و صرفا حالت تمريني خواهد داشت. آیا عبادات کودک پس از رفع وجوب، استحباب و مندوبیت دارد یاخیر؟ به گونه­ای که بر آن عبادات اطاعت و امتثال اوامر مولوی استحبابی صدق کند و متصف به صحت شود و در صورت قبول نیابت غیر در اتیان عبادات، این عبادت صحیح باشد. اما اگر عبادات در حق کودک مشروعیت نداشته باشد در این صورت کودک نمی تواند این عبادات را اطاعت و امتثال اوامر مولوی بجا بیاورد و در صورتی که چنین کند تشریع حرام خواهد بود.ما در این تحقیق سعی کرده ایم در چهار فصل به این موضوع بپردازیم.در فصل اول مفاهیم را مورد بررسی قرار داده ایم، در فصل دوم انواع و انگیزه های عبادت و... و همچنین در فصل سوم به ترتیب نظرات فقهای شیعه و اهل سنت را راجع به عبادت کودکان آورده ایم. کلیات: 1-هدف از تحقیق:در ک درست از مفهوم عبادت و تاثیر بلوغ کودکان بر آن ، بررسی مفهوم مشروعیت و بحث عبادت اطفال از منظر فقهای شیعه و اهل سنت،همچنین تحلیل نظریات آن ها راجع به عبادت کودکان . 2-پیشینه تحقیق: در ارتباط با موضوعات مشابه رساله چندین مقاله و فارسی و مقاله وکتاب عربی وجود دارد، که هر کدام به جهاتی به موضوع مورد نظر اشاره کرده اند. به این صورت که در مقالات فارسی با موضوع عبادات کودکان, بیشتر یا به بیان کلیات مذکور در این رابطه پرداخته شده و منابع عربی نیز موضوع را به نحو جامع بررسی نموده و از دید مورد نظر در این پژوهش بررسی نکرده اند.اما با این حال سعی بر آنست که در مسائل و مباحث مرتبط در این رساله تا حد مقدور مورد استفاده قرار گیرند. 3-روش کار و تحقیق: برای انجام این تحقیق منابع شامل کتب ، مقالات ، ومجلات درزمینه های عبادت کودکان و همچنین منابع فقهی معتبر شناسائی وتهیه ودراین راستا کلیه منابع موجودکتابخانه های دردسترس بررسی می گرددوعلاوه برآن در صورت امکان بامصاحبه حضوری ازنظرات کارشناسان ذیربط بهره برداری می شود. تحقیق حاضر جنبه تحلیلی- توصیفی داشته و اطلاعات و داده‌های آن با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و اینترنتی و با مراجعه به کتاب‌ها، مقالات ، پایان‌نامه‌ها و غیره از فیش‌برداری جمع‌آوری و تدوین می‌شود. روش تجزيه و تحليل داده ها از طريق روش تحليلي استنباطي است. فصل اول: مفاهیم در این فصل مفاهیم شیعه و اهل سنت و عبادت و انواع آن و مشروعیت و... مورد بررسی قرار می گیرد. 1-1 مفهو م شیعهشیعه دومین مذهب بزرگ پیروان دین اسلام است. واژه شیعه شکل مختصر «شیعه علی» یعنی پیرو یا حزب علی بن ابیطالب، نخستین امام، می‌باشد. شیعیان بین ۱۰ تا ۲۰ درصد از کل جمعیت مسلمانان جهان و ۳۸ درصد جمعیت مسلمانان خاورمیانه را تشکیل می‌دهند. (محمد علی شمالی. شیعه شناسی مقدماتی. ، ۱۳۸۴)هر چند در طول تاریخ شیعه به شاخه‌های متعدد تقسیم شد، اما امروزه تنها سه دسته اصلی شیعه دوازده‌امامی، شیعه اسماعیلی و شیعه زیدی وجود دارد. امامیه یا شیعه دوازده‌امامی بزرگترین شاخه شیعه می‌باشد و اغلب اصطلاح شیعه به طور پیش فرض برای آن به کار می‌رود. مذهب شیعه مبتنی بر تفسیری از قرآن و سنت محمد می‌باشد که از طریق امامان شیعه بیان و تعلیم شده است. وجه مشترک اعتقادات تمام شیعیان، باور به انتصاب علی بن ابیطالب برای جانشینی محمد، پیامبر اسلام، و امامت پس از وی از سوی خداوند است. شیعیان معقتدند فقط خداست که می‌تواند شخصی را برای حفظ اسلام، تعلیم شریعت و رهبری امت به عنوان امام نصب نماید. اما دسته‌های مختلف شیعیان در خصوص شرایط امامت، اشخاصی که به عنوان امام منصوب شده‌اند و مأموریت امام اختلاف نظر دارند و بر اساس تفاوت دیدگاهشان در موضوع امامت شاخه‌های شیعه از هم متمایز می‌شوند. برای مثال زیدیه قیام به شمشیر را از ویژگی‌های امام می‌دانند در حالی که اسماعیلیه و امامیه بر علم و عصمت امام تأکید دارند. اکثر قریب به اتفاق شیعه، جز معدودی از فرقه‌ها نظیر ناووسیه، امام را مردی از فرزندان فاطمه زهرا می‌دانند.به لحاظ تاریخی شیعه در سده نخست به عنوان یک گروه از مسلمانان شکل گرفت. برخی این شکل گیری را در زمان حیات پیامبر و عده‌ای پس از وفات وی در اختلاف بر سر جانشین او می‌دانند. از زمان خلافت علی بن ابیطالب، شیعه علی به عنوان یک اجتماع متشکل ایجاد شد و بخصوص پس از واقعه عاشورا دسته‌های متعدد شیعه نظیر ناووسیه، زیدیه و امامیه ظهور کردند و در اواخر سده نخست و اوائل سده دوم به صورت مذهب فقهی و کلامی صورتبندی شدند.( سید علی حق شناس، ساختار سیاسی اجتماعی لبنان و تاثیر آن بر پیدایش جنبش امل، تهران،۱۳۸۸) شیعه در لغت بر دو معنا اطلاق می‌شود، یکی توافق و هماهنگی دو یا چند نفر بر مطلبی، و دیگری، پیروی کردن فردی یا گروهی، از فرد یا گروهی دیگر.( ناصر مکارم شیرازی. «اعتقاد ما، معاد جسمانی»، ۱۳۸۷) در زبان عربی در اصل به معنای یک، دو یا گروهی از پیروان است. در قرآن این لفظ چندین بار به این معنا به کار رفته‌است. برای نمونه در آیه ۱۵ سوره قصص درباره یکی از پیروان موسی از عنوان شیعه موسی و در جای دیگر از ابراهیم به عنوان شیعه نوح یاد می‌کند. در تاریخ اسلام لفظ شیعه، به معنای اصلی و لغوی‌اش برای پیروان افراد مختلفی به کار می‌رفت. برای مثال، گاهی از شیعه علی بن ابی‌طالب و گاهی از شیعه معاویه بن ابی‌سفیان نام برده شده. اما این لفظ به تدریج معنای اصطلاحی پیدا کرد و تنها بر پیروان علی که به امامت او معتقدند اطلاق می‌شود. و با تعالیم جعفر بن محمد به صورت یک مذهب مستقل درآمد.واژه شیعه در زمان حیات پیامبر از طرف ایشان به دوست داران علی بن ابی طالب گفته شد. پس از وفات پیامبر کسانی که معتقد به اولویت علی ابن ابی طالب برای خلافت بودند شیعه نامیده می‌شدند. تمایز این گروه از دیگر مسلمین تا زمان امام پنجم شیعیان فقط در محبت به اهل بیت و اعتقاد به شایستگی انحصاری آنها برای حکومت مسلمین بود. از زمان امام پنجم شیعیان - محمد بن علی ملقب به باقر - به تدریج شیعه به عنوان یک مکتب مجزای فقهی حقوقی در آمد. در زمان امام ششم - جعفر ابن محمد صادق - با گسترش مباحث کلامی شیعیان (پیروان ایشان) از نظر کلامی نیز در کنار معتزله و اشاعره مکتب ویژه خود را پایه گزاری کردند. از زمان امام ششم شیعیان (شیعیان غیر زیدی) - جعفر ابن محمد صادق - و به دلیل پرهیز ایشان از تلاش برای دستیابی به قدرت سیاسی در سایه جدال بین امویان و عباسیان در بین غالب شیعیان اعتقاد چنین بود که تا زمان قیام قائم آل محمد (که شناخته شده نبود) تغییری در وضعیت سیاسی شیعیان ایجاد نخواهد شد و به همین دلیل شیعیان تا سالها بعد همواره از امامان بعدی در مورد اینکه قائم هستند یا نه پرس و جو می‌کردند.اکنون «شیعه» در اصطلاح به آن عده از مسلمانان گفته می‌شود که به خلافت و امامت بلافصل علی معتقدند، و بر این عقیده‌اند که امام و جانشین پیامبر اسلام از طریق نصّ شرعی تعیین می‌شود، و امامت علی و دیگر امامان شیعه نیز از طریق نص شرعی ثابت شده‌است.( مرتضی مطهری، «رجعت در اعتقاد شیعه»، ۱۳۸۷) 1-2 : مفهوم اهل سنت اهل سنت اصطلاحی است در علم ملل و نحل که بر گروهی از مسلمانان اطلاق می شود. اصطلاح «اهل سنّت» از دو واژه «اهل» و «سنت» ترکیب یافته است.«اهل» در لغت به معنای گروهی است که در امری از امور با هم شریک باشند مانند: «اهل بیت» که در پیوندخانوادگی، و «اهل اسلام» که در عقیده قلبی، شریک یکدیگرند. «سنّت» در لغت به راه و روش نیکو و پسندیده گفته می شود. «طریقه الهی درباره کسانی که پیشتر بوده اند» و گاهی این واژه درباره مطلق راه و روش به کار می رود، هر چند پسندیده نباشد چنان که در حدیثی آمده:«ومن سنّ سنّة سیئة کان علیه وزرها ووزر من عمل بها» هر کس راه و روش بدی از خود به یادگار گذارد، علاوه بر گناه عمل خویش، در گناه عاملان به آن نیز، شریک می باشد.( ابن منظور، محمدبن مكرم، لسان العرب، 1405ق: ۲۲۴) «سنت» در میان علما، دو کاربرد دارد: یکی سنّت به معنای گفتار و کردار و سکوت پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله وسلم در هر عملی که انجام می گیرد، و مقصود از گفتار، امر و نهی الزامی و غیر الزامی اوست، و امر و نهی الزامی را، وجوب و حرمت، وغیر الزامی از هر دو را، ندب و کراهت می نامند» دیگری «سنت» در مقابل «بدعت» است. عمل و کاری که قابل استناد به شریعت باشد، «سنت» و خلاف آن «بدعت» است چنان که امام علی (علیه السلام) فرموده است: «أحْیوا السنّة وأماتُوا البدعَة» آنان سنت را زنده کرده و بدعت را میرانده اند.( ابن الندیم، الفهرست ،1405ق: ص۲۷۱)